Plantenfoto's

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 9 Bladzijde 19

Tgheslacht

Die cruyden in Latijn onder eenen naem Arthemisia begrepen/ zijn vierderleye van gheslachte/ in onser talen versceyden namen hebbende/ waer af die twee ierste zijn Sint Jacobs bloemen gheheeten: Dat derde Reijnvaer/ en Tvierde Byvoet/ ghelijc wy dat in onse Latijnsche annotatien breeder verclaert en bewesen hebben.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 9 Bladzijde 20

Tfatsoen

[20]   1   Dat ierste gheslachte van desen cruyden datmen Sint Jacobs bloemen nuempt heeft langhe bruynroode ghestreepte stelen/ twee oft drije voeten hooch/ daer aen wassen groote bruyn ghecloven en diep ghesneden bladeren den onderste bladeren van Alsene van fatsoene niet seer onghelijck/ maer langher/ breeder/ ende dicker/ en van colueren niet wit. Sijn bloemen zijn geel en wassen boven op die stelen/ den bloemen van Camille van fatsoene ghelijck/ ende als die vergaen/ zoo volght in tmiddel der bloemen een grauw wolachtich saet dat met den winde wech vliecht. Die wortel es wit en heeft veel veeselinghen.

2   Dat tweede gheslacht dat wy wit S. Jacobs cruyt oft bloemen ghenaempt hebben/ es den voorschreven van fatsoene seer ghelijck/ maer zijn stelen zijn niet root. Sijn bladeren zijn dieper en meer ghesneden/ wit en wollachtich. Sijn bloemen zijn de voorschreven bloemen ghelijck/ maer witter. Die wortel es lanck/ vol veeselinghen/ cruypende/ en al om veele niuwe scuetkens uutworpende.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 9 Bladzijde 21

3   Reijnvaer heeft bruyne stelen iii oft iiii voeten hooch die int opperste huer in veele cleyne steelkens verdeylen/ daer op wassen ronde geele knoppachtighe bloemen die niet anders en zijn dan veele tsamen vergaerde saden/ die als zy rijp worden den Camille saden ghelijcken/ hoe wel zy meerder en stercker van ruecke zijn. Sijn bladeren zijn lanck van veele teghen een staende en als vlueghelen uut ghespreyde bladerkens tsamen vergaert/ die wortel es dunne en hier en daer vlidderende.

4   Die Byvoet heeft breede seer ghesneden bladeren/ den bladeren van Alsene schier ghelijck/ maer mindere/ sonderlinghe die aen die stelen voortcomen/ ende die boven van coluere bruijn gruyne/ ende aen die onderste zijde aschvervwich wit zijn. Sijn stelen zijn lanck en recht met veele aenwassende andere cleyn steelkens. Sijn bloemen zijn cleyn teere ronde knoppekens/ lancx die stelen ghelijck aen die Alsene wassende/ die van ruecke als zy beghinnen rijp te wordene der Marioleyne wat ghelijck zijn. Die wortelen zij houtachtich met veel aenhanghende faselinghen. Van desen cruyde es tweederleye gheslacht/ die alleen van coluere verscheyden zijn. Dat eene heeft bruyn roode stelen en bloemen/ wordt rooden Bijvoet gheheeten. Dat andere heeft wit gruene stelen/ en es witten Byvoet ghenaempt/ anders in alle manieren malcanderen ghelijck.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 9 Bladzijde 22

Plaetse

[22]   1, 3, 4   Sint Jacobs cruyt/ Rijn vaer/ en Byvoet/ wassen al om by den weghen/ in waterachtighe ende in ongheboude plaetsen/ en worde oock ontrent den Zee canten ghevonden.

2   Maer dat wit S. Jacobs cruyt en wast nergherincx dan alleen aen den dijcken ende dier ghelijcken plaetsen by der Zee gheleghen/ ende wordt tot veel plaetsen in Zeelant ghevonden.

Tijt

Dese vier gheslachten van Arthemisia bloeyen al tsamen in Hoymaent ende in Ooghstmaent.

Naem

1   Dat ierste wordt van sommighen cruyt liefhebbers in Latijn Herba S. Jacobi, Iacobea, en S. Iacobi flos gheheeten/ dat es in Duytsch S. Jacobs cruyt/ oft Sint Jacobs bloem/ in Franchois Lherbe de S. Jacques.

2   Dat tweede gheslacht hebben wy in Latijn Arthemisia Marina, ende in Duytsch wit S. Jacobs cruyt gheheeten.

3   Dat derde gheslacht van Arthemisia/ wordt in Griecx gheheeten Arthemisia monoclonos/ in Latijn Arthemisia unicaulis van Apuleio Arthemisia Traganthes oft Taganthes. In der Apoteken Tanaceium en Athanasia. In Duytsch Reijn vaer ende wormcruyt/ In Franchois Athanasie.

4   Dat vierde gheslacht wordt in Griecx gheheeten Arthemisia Leptophillos/ in Latijn Arthemisia tenuifolia. Inder Apoteken Arthemisia/ ende van sommighen Mater herbarum/ In Hoochduytsch Beyfusz/ Bucken/ S. Johans gurtel/ grosser Reynfaen. In Franchois Armoise ou Lherbe de Saint Jehan/ In onser Nederduytsche tale Byvoet/ ende van sommighen Sint Jans cruyt.

Oirsaecke zijns naems

Deze cruyden (zoo Plinius schrijft) hebben hueren naem naer Arthemisia Coninghinne van Halicarnasso huysvrouwe van Ma(u)solus Coninck van Carien/ die dese cruyden vercosen heeft/ ende met hueren naem Arthemisia ghenaempt/ die te voren Parthenis dat es Virginalis en Maeghden cruyt ghenaempt waren: Som andere segghen dat Arthemisia ghenaempt es naer die Goddinne Diana die Arthemis oock gheheeten wordt/ ende dat om dat dit cruyt seer sonderlinghe voor der vrouwen ghebreken es/ daer die Heydenisse Dianam overste ende Goddinne af ghemaeckt heeft.

Natuere

Arthemisia ende sonderlinghe die twee ierste gheslachten/ es werm in den tweeden graet/ ende drooch tot volnaer in den selven graet.

Cracht en werckinghe

1, 2
A   Arthemisia in water ghesoden es seer goet den vrouwen/ om daer over oft in te sittene in een bat oft sweetcuype/ want in dier manieren ghebruyckt/ zoo doetet den vrouwen huer natuerlijcke cranckheyt weder comen/ ende drijft af die secundine ende die doode vruchten. Dijsghelijck werck doet oock dat sap met Myrrha ghemenghelt ende in die moeder ghedaen. In summa Arthemisia opent die moeder die ghesloten es/ zy es goet ende behulpich om den steen te brekene ende te doen rijsene/ ende zy doet die urine haeren loop werder hebben.

B   Die Arthemisia over hem dracht (als Plinius schrijft) dijen en can gheen fenijnich ghedierte oft anders yet letten oft scaden/ ende over wech reijsende en can niet moede gheworden.

3
C   Tsaet van Reijn vaer es een sonderlinghe ende experte medecijne teghen die wormen/ want in wat manieren dattet inghenomen wordt zoo doodet ende drijft die wormen af.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 9 Bladzijde 23

[23]   D   Reijn vaer oock ghestooten ende met olie wel ghemenght/ es seer goet teghen die pijne ende ghezwil der zenuwen.

E   Tsap van Reijn vaer met olie van roosen ghemenghelt ende daer mede het lichaem voor daen comen vander cortsen bestreken/ doet die cortsen achterblijven.

F   Tselve sap met wijn ghedroncken/ es goet teghen die pijne en weedom der blasen/ en teghen die droppelpisse.

G   Die wortel van Reijn vaer met huenich inghenomen/ es goet den ghenen die tfledercijn in die voeten hebben.

H   Byvoet met olie van suete Amandelen ghestooten ende ghelijck een plaester op die maghe gheleyt/ gheneest ende verdrijft die pijne en weedom der selver.

I   Dijsghelijck gheneest zy oock die bevinghe/ pijne/ en treckinghe der zenuwen/ alsmen huer sap met olie van roosen menghelt/ ende die leden daer mede bestrijckt.

K   Byvoet es oock van dijer cracht dat zy bier daer zy in ghehanghen oft gheworpen wordt bewaert dattet niet lichtelijcken suer en wordt.