 |
Leesmaar.nl |
Sitemap |
Plantaardigheden.nl |
|
| 1554 | Cruijdeboeck met transcriptie (overgeschreven) |
| A | B | C | D | E | F | G| H | IJK | L | M | N | O | P | QR | S | T | U | V | WXYZ | |
Voorwerk Nederlandse, Duitse, Franse, apothekers-, Latijnse en Griekse namen |
|
Deel 2 Bloemen, welrieckende cruyden, saden, ende dyer ghelijcken Planten Alfabetisch |
|
| Register van die cracht der Cruyden | |
| * Oude Nederlandse namen | |
| * Project Dodoens | |
| Woordenboek Nederlandsche Taal | |
| Plantago PlantIndex | |
| Letter: druk op CTRL, draai ook aan muiswiel | |
| Bijgewerkt 21-01-2023 | |
« Cruijdeboeck deel 2 capitel 46, bladzijde 252-259 Zie volgende pagina »
Van Standelcruyt. Cap. xlvi.
zie
|
Der cruyden die onder den naem Satyrion in Griecx/ ende Standelcruyt in Duytsch nu ter tijt verstaen worden/ sijn veelderhande soorten ende manieren. Die van den gheleerden in vier gheslachten ghedeylt ende ghestelt sijn/ daer wy noch een ander gheslacht toe ghevuecht hebben van den gheleerden die voor ons in die kennisse der cruyden ghearbeyt hebben/ niet bescreven oft ghekent/ alzoo dat nu van ons alle die soorten van standelcruyden/ in vijf geslachten begrepen worden 1 Dierste gheslacht van Standelcruyden geheeten in Griecx Orchis/ ende in Duytsch Cullekens cruyt is vijfderleye/ waer af die ierste twee Cullekens cruyden mannekens/ ende die andere Cullekens cruyden wijfken ghenaemt worden. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[253] A Dierste gheslacht heeft vier oft vijf groote breede bladeren schier gelijck die Lelien maer wat mindere/ den bladeren van Meyebloemkens seer ghelijck/ die stelen sijn onderhalven voet lanck/ daer aen wassen schoone welrieckende lijfvervwighe besprenckelde bloemkens. Die wortelen sijn twee ronde bollekens ghelijck twee Noten muscaten/ deen wat boven dandere wassende/ waer af die opperste cleynder/ volder ende herder altijt is/ ende die onderste meerde/ vooser ende meer gherimpelt oft ghefronsselt. B Tweede gheslacht is den voorghescreven wat ghelijck/ maer die bladeren sijn smalder en teerder ende met bruyne plecxkens ende stipkens besprayet. Die bloemen sijn som heel bruyn peersch/ som sneewit. Die wortelen sijn ront ghelijck twee Oliven/ waer af die eene vol ende versch is/ die andere voosch/ gherimpelt ende verdwijnende. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[254] C Dat derde gheslacht heeft oock groote breede bladeren/ den bladeren van Lelien schier ghelijck. Die bloemen sijn peersachtich van vervwen. Die wortelen sijn ront lanckworpich ghelijck vogels eyeren/ waer af die opperste ront ende cleyn es/ die onderste langhachtiger ende meerder/ van smaecke beyde seer suet. D Tvierde gheslacht es den tweeden van bladeren seer ghelijck/ maer sijn bladeren en sijn niet besprenght. Die bloemen sijn lijfverwich wit met cleynen bruynen droppelkens besprayet. Die wortelen sijn ront langachtich gelijck twee vogels eyeren/ minder dan die wortelen van den tweeden. E Tvijfste gheslacht heeft bladeren den voorghescreven ghelijck maer mindere. Sijn bloemen sijn cleyn in een ghedronghen/ van buyten castanie bruyn van binnen wit met seer cleynen swerten tipkens besprayet. Die wortelen sijn ghelijck twee langhe noten rondt/ ende die eene es meerder dan die andere. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[255] 2 Dat ander ende tweede gheslacht van Standelcruyden dat Bocx Cullekens ende Hasen Cullekens gheheeten wordt/ heeft bladeren den bladeren van Lelien ghelijck maer wat mindere. Sijnen steel es onderhalven voet hooghe/ ende daer aen wassen seer vele bloemen van eenen seer vremden fatsoene met hueren ghewronghen ende ghedrayden steertkens ende ghespickelde hoofdekens eenen aftisken ghelijckende. Ende elck van desen bloemkens besondere es int ierste voortcomen een ghesloten ront huysken ontrent een erwte groot/ ende als hem dit ontpluyckt/ zoo sluypt daer uut een lanc smal dun steertken/ dat boven daert mede aen den steel hanckt wit es met roode stipkens besprayet ende ter sijden heeft twee cleyne scuetkens ghelijck cleyne pootkens/ ende voort es die reste van den steertken ghedrayet ende hanckt nederwaerts. Dese bloemen sijn seer sterck van ruecke ende riecken ghelijck eenen bock/ makende hooftsweer den ghenen dyse langhe oft veel rieckt. Die wortelen sijn ghelijck twee ronde Noten muscaten. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[256] Tderde gheslacht wordt in Griecx gheheeten Triorchis/ ende in Duytsch Rhagwortel/ oft Drije cullekens cruyt es tweederhande/ Manneken ende Wijfken.
A Rhaghwortel manneken heeft vette bladeren ghelijck die bladeren van Lelien maer minder ende smalder ter wortelen waert omghevouwen ende geboocht. Die steel es onderhalve spanne lanck. Die bloemen sijn peersch. Die wortelen ghelijck drije ronde bollekens/ waer af die twee grooter sijn/ gefatsoeneert ghelijck twee Nooten muscaten heel suet ende vol saps.
B Rhagwortel wijfken es den voorghescreven van stelen/ bladeren en sueten sapachtighen wortelen drije by een ghelijck. Sijn bloemen sijn van veelderhande vervwen/ te weten peersch/ wit/ ende geel en gruen duer een vermenght. Ende dat onderste van desen bloemkens es ghelijck een horsele/ dat opperste ghelijck eenen pepel met sijnen uutghespreyde vluegelen. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[257] Tvierde gheslacht dat Standelcruyt gheheeten wordt/ es oock tweederhande. Groot ende cleyn.
A Groot Standelcruyt en heeft ghemeynlick niet meer dan drije bladeren den bladeren van witten Lelien gelijckende maer wat minder ende rooder. Die steel es ontrent eenen voet lanck/ ende daer aen wassen schoone bloemkens/ den bloemkens van Hoolwortel niet seer onghelijck/ van vervwen som sneewit/ som bruyn peersch. Die wortelen sijn ghelijck twee ronde nootkens/ by een ghelijck twee Oliven wassende/ van buyten roodachtich/ van binnen wit/ waer af die eene meerder ende volder es ende aennemende/ die ander minder/ vooser ende verdwijnende/ van smaecke suet ende liefelijck van buyten lijfvervwich/ van binnen wit.
B Dat cleyn Standelcruyt en heeft oock ghemeynlick niet meer dan drije bladerkens/ die cleyn ende op der aerden ghesprayet ligghen/ den bladeren van cleyn velt Sulker oft van Madelieven cruyt schier ghelijck. Sijn steelken es dun ontrent een palme hooch/ daer aen seer cleyne witte welrieckende bloemkens wassen/ den Meyebloemkens van ruecke volnaer ghelijck/ die rontsomme den steel/ alzoo oft zy daer om ghedrayet waren staen. Die wortelen sijn twee ronde bollekens/ waer af dat een herder/ ende dander vooser es/ beyde van smaecke suet. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[258] Tvijfste gheslacht van dese cruyden datmen Handekens cruyt heet/ es tweederleye Manneken ende Wijfken.
A Handekens cruyt manneken heeft langhe smalle vette bladeren/ ghelijckende den bladeren van Lelien maer wat mindere. Die stelen sijn ront en effen/ ende daer aen wassen schoone welrieckende bruyn peersche bloemen van tgroot Standelcruyt schier ghelijck maer wat mindere. Die wortelen sijn ghelijck twee handekens/ en wassen deen tseghen dandere/ ende elck besonder wortelken heeft vijf oft sesse vingherkens ghelijckende een opene ende ghestreckte hant/ van smaecke suet.
B Handekens cruyt wijfken heeft bladeren en stelen den anderen gelijck maer wat meerder/ ende met vele swerte tipkens besprayet. Die bloemen sijn lijfverwich wit van ruecke liefelijck. Die wortelen sijn ghelijck aen die wortelen van den manneken/ als handekens ghefatsoeneert/ van smaecke suet ende liefelijck ghelijck die andere.
Alle dese soorten ende gheslachten van Satyriones/ wassen in die bosschen ende beemden/ ende sommighe oock op opene maghere grasachtighe straeten ende gheberchten/ ghelijck die Standelcruyden ende sonderlinghe dat cleyn dat selden elders dan op grasachtighe straten ende velden daer die sonne veel schijnt ghevonden wordt.
Dese cruyden bloeyen meest al in Meye ende in Braeckmaent. Dat cleyn Standelcruyt bloeyet alleen in Ooghstmaent. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[259] 1 Dierste gheslacht wordt gheheeten in Griecx Orchis ende Cynosorchis. In Latijn Testiculus ende Testiculus canis/ dat es in Duytsch Cullekens cruyt ende Hontscullekens. In die Apoteke Satyriones. In Hoochduytsch Knabenkraut. In Franchois Couillons de chien/ ou Satyrion a deux couillons. 2 Dat tweede gheslacht es oock sonder twijfel een gheslacht van Orchis/ ende wordt om sijnen stanck ende swaeren rueck Tragorchis in Griecx/ dat es in Latijn Testiculus hirci/ ende in Duytsch Bocxcullekens gheheeten. Tis oock Testiculus lepores/ dat es Hasencullekens ghenaempt. In die Apoteke worddet oock Satyrion/ sonder eenich ondersceet gheheeten/ ende daer voor ghebruyckt. 3 Tderde gheslacht wordt gheheeten in Griecx Orchis serapias. In Latijn Testiculus Serapias. In Hoochduytsch Ragwurtz/ dat es Rhagwortel/ van sommighen oock Triorchis ende daer naer in Franchois Satyrion a trois couillons/ dat es Drije cullekens cruyt. 4 Tvierde gheslacht heet in Griecx Satyrion trifyllon. In Latijn Satyrium trifolium. In Duytsch Standelkraut. In Franchois Satyrion a trois feuilles. Dierste van desen wordt gheheeten onder die gemeyne cruytliefhebbers ende van sommigen Apotekers Testicul vulpis. In Duytsch grosz Standelkraut/ ende groot Standelcruyt. Dat ander gheslacht wordt ghenaempt Satyrium odoratum/ en Satyrion trifyllon minus. In Duytsch welrieckende Standelcruyt/ ende cleyn Standelcruyt. 5 Tvijfste ende laetste gheslacht wordt in Griecx gheheeten Satyrion basilicon. In Latijn Satyrium regium. In die Apoteke Palma Christi. In Arabensch als sommige meynen Bucheiden oft Buzeiden. In Hoochduytsch Creuszblum. Hier te lande Handekens cruyt. In Franchois Satyrion Royal.
Alle dese cruyden sijn werm ende vochtich van natueren.
A Die volle Sapachtighe wortelen van Cullekens cruyden Rhagwortel/ ende Standelcruyt ende sonderlinghe van die Bocxcullekens/ ghegheten oft met geyten melck ghesoden ende inghenomen/ maken lust tot byslapen/ stercken ende voeden het lichaem/ ende mits dyen sijn seer goet den ghenen die uutdroogen ende voetsel behoeven. B Die andere verdwijnende wortel/ es van contrarie cracht ende doet den lust van byslapen vergaen. C Van desen selven wortelen ende sonderlinghe van dat ierste gheslacht wordt oock gescreven dat als die mans die meeste eten knechtkens genereren/ ende als die vrouwen die minste eten dat zy dan meyskens ontfanghen. D Die wortel van den selven cruyden ende sonderlinghe die Rhagwortel in wijn ghesoden ende ghedroncken stelpt den loop des buycx. E Die selve wortel noch versch wesende/ verteert ende doet sceyden alle ghezwellen/ suyvert die vuyle sweeringhen/ heylt die fistulen daer op gheleyt/ zy beneempt oock dat voorts eten van den loopende voortsetende sweeringhen ghepoedert ende daer in ghestroyet. F Die wortel van den selven/ ende sonderlinghe van dat welrieckende Satyrion in wijn met wat huenichs ghesoden/ gheneest die sweeringhen ende vuyle puysten des monts. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
