Plantenfoto's

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 48 Bladzijde 87

Tgheslacht

Der cruyden met eenen naem Andoren in Duytsch ghenaempt/ zijn drije gheslachten van fatsoene malcanderen ghelijck/ verscheyden namen by den ouders hebbende/ sonder noch dat vierde van den ouders niet beschreven. Dierste es dat wit Andoren. Tweede dat swert oft stinckende Andoren. Dat derde dat rieckende Andoren. Tvierde dat water Andoren.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 48 Bladzijde 88

Tfatsoen

[88]   Witte Andoren heeft veele viercantighe witte ghehayrde stelen/ ende daer aen rontachtighe ghefronsselde hayrachtighe wit gruene bladerkens niet onliefelijck van ruecke. Die bloemen zijn witte/ en wassen in scerpe stekende huyskens/ rontsomme den steel ghelijck een rinck staende/ daer naer die bloemen gheresen zijn/ saet in ghevonden wordt dat rouw en ront es. Die wortel es swert met veele feselinghen.

Swerte Andoren es van fatsoene den Witten wat ghelijck. Sijn stelen zijn oock viercantich en hayrich/ maer swert. Sijn bladeren zijn meerder en langher dan der witte Andorens bladeren rontsomme ghekerft/ den bladeren van Netelen schier ghelijck. Van coluere swert/ van ruecke seer sterck en onlieflijck. Die bloemen zijn purpurroot/ den doven Netelen bloemen ghelijck/ rontsomme den steel/ ghelijck aen wit Andoren wassende.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 48 Bladzijde 89

[89]   3   Dat rieckende Andoren heeft ghelijck ander Andorens ghehayrde viercantighe stelen/ die wit ende int aentasten saecht zijn. Sijn bladeren zijn lanck/ saecht/ hayrich/ wit/ rontsomme ghekerft/ meerder en langher dan die andere Andorens bladeren/ van ruecke lieffelijck ende wel rieckende. Die bloemen wassen in stekende huyskens rontsomme den steel/ ghelijck aen ander Andoren. Tsaet es swert en ront. Die wortel geel en veeselachtich.

4   Dat water Andoren es van stelen stekende huyskens/ bladeren en bloemen den swerten Andoren volnaer ghelijck. Sijn bladeren zijn oock swert gruen maer meerder/ dieper ghekerft/ ende niet seer hayrachtich/ wat gherumpelt ende gheployt/ ghelijck ierst uutcomende bercken loof. Die bloemkes zijn wit en cleyn/ minder dan die andere Andorens bloemen.

Plaetse

Wit en swert Andoren wassen hier te lande al om op ongheboude plaetsen/ by den meuren/ tuynen/ weghen/ en aen de canten van den velden. Dat derde wast op ghelijcke plaetsen in Duytschlant ende elders. Hier te lande wordet meest in die cruyt liefhebbers hoven gheplant. Dat water andoren wordt hier te lande veel ghevonden by den grachten/ waterloopen/ ende in zeer vochtighe plaetsen.

Tijt

Dese cruyden bloeyen meest al in Braeckmaent ende in Hoymaent/ dat rieckende oock in Ooghstmaent.

Naem

1   Dat ierste gheslacht heet in Griecx Prasion. In Latijn Marrubium. In die Apoteke

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 48 Bladzijde 90

[90]   Prassium. In Hoochduytsch Weysser Andorn/ Marobel/ Gods vergisz/ en Andorn mennlin. In Neerduytsch Malrove/ Malruevie/ witte Andoren ende Andoren manneken. In Franchois Marrubin en Marochemin.

2   Dat tweede wordt gheheeten in Griecx Ballote. In Latijn Marrubium nigrum/ Marrubiastrum. In die Apoteke Prassium foetidum. In Hoochduytsch Schwartz Andorn en Andorn weiblin. In Neerduytsch stinckende en swerte Malruevie en Andoren/ oft Andoren wijfken. In Franchois Marrubin noir/ Marrubin puant.

3   Dat derde heet in Griecx ende in Latijn Stachys. In Hoochduytsch rieckender Andorn/ Feld Andorn. In onser talen rieckende Andoren. In Franchois Sange Saulvage ou de montaigne/ in die Apoteke eest onbekent.

4   Dat vierde wordt nu ter tijt in Latijn ghenaempt Marrubium palustre. In Hoochduytsch wasser Andorn/ weiher Andorn. Hier te lande water Andoren/ en van sommighen Heydens cruyt oft Egiptenaers cruyt/ om dat die lantloopers die huer voor egiptenaers uutgheven met desen cruyde huer swert maken.

Natuere

Die drije ierste gheslachten van Andoren zijn werm in den tweeden graet ende drooghe tot in den derden. Dat water Andoren es oock seer verdrooghende/ maer sonder merckelijcke hitte.

Cracht en werckinghe

1
A   Witte Andoren in water ghesoden ende ghedroncken/ opent en sterckt die lever ende die milte/ ende es goet teghen alle verstoptheyt der selver/ zy suyvert die borste ende die longhene/ ende es mits dijen goet teghen den ouden hoest/ pijne ende weedom der zijden veroudert bloet spouwen/ ende teghen dat uutdrooghen en sweeringhe der longhene.

B   Wit Andoren doet oock lossen alle grove vochticheyt en taye fluymen die op die borste vergaert liggen/ met die wortelen van blauw lischbloemen inghenomen.

C   Dijsghelijcks werck doet oock tsap van witte Andoren met sap van Fenkel ghesoden/ tot dat het derdeel versoden es/ en daer af een lepel vol inghenomen/ dat oock teghen den ouden hoest goet es.

D   Wit andoren in wijn ghesoden/ opent die moedere/ ende es goet den vrouwen die huer natuerlijcke cranckheyt niet en kunnen ghecrijghen/ zy iaeght af die secundine ende die doode vruchten/ zy coempt oock te helpen den vrouwen die swaren arbeyt hebben/ ende den ghenen die van slanghe ende fenijnnighen ghedierten ghebeten zijn.

E   Tsap van witten Andoren met wijn en huenich vermenght/ scerpt en maeckt het ghesichte claer/ in die ooghen gedaen. Tselve sap in die ooren ghedaen es goet teghen die pijne der ooren/ ende opent die verstoptheyt der ooren. Tis oock goet in die nuese ghenomen/ om die geelicheyt van den ooghen die van der geelsucht ghebleven es te ghenesene.

F   Die bladeren met huenich vermenght/ zijn goet gheleyt op oude ulceratien/ ende op quade sweerende naghelen. Die selve bladeren met hinnen smout ghemenght verteeren ende doen verdwijnen die croppen aen den hals. Die bladeren ghedroocht/ ende met edick ghemenght/ ghenesen die quade voorts etende crauwagien.

2
G   Swerte Andoren ghestooten/ es goet gheleyt op die beet van verwoede honden. Die selve bladeren in een kool blat in heete asschen ghebraden/ doen vergaen die gheswellen aen den eersderm/ met huenich vermenght zoo ghenesen zy die vervuylde sweeringhen.

3
H   Rieckende Andoren ghesoden ende ghedroncken/ doet die vrouwen huer natuerlijcke cranckheyt comen/ ende iaecht af die secondine ende doode vruchten af.

4
I   Dat water Andoren en wordt in der medecijnen niet ghebruyckt.

Hindernisse

Wit Andoren es quaet en hinderlijck der nieren ende blasen/ sonderlinghe die ghequetst oft versworen zijn.