Leesmaar.nl
Dodoens en andere bijzondere boeken

Sitemap
Index

Plantaardigheden.nl
Artikelen over planten

Leeswerk.nl
Plantenboeken opengelegd

Voorwerk Nederlandse, Duitse, Franse, apothekers-, Latijnse en Griekse namen

Deel 1

Deel 2

Deel 3 Wortelen, medecynale cruyden, ende quaden hinderlijcke ghewassen
Planten Alfabetisch

Deel 4

Deel 5

Deel 6

Astrantia major - Zeeuws knoopje

Helleborus viridis subsp. occidentalis - Wrangwortel

Adonis vernalis - Voorjaarsadonis - Helleborus van Hieronymus Bock

• Cruijdeboeck deel 3 capitel 31 Bladzijde 390

Tgheslacht

Swerte Helleborine oft Niescruyt es nu ter tijttweederhande/ waer af dat eene dat oprecht Helleborus niger es/ dat ander een wilt ende vremt geslacht gheeten Viercruyt.

Tfatsoen

• Cruijdeboeck deel 3 capitel 31 Bladzijde 391

Astrantia major - Zeeuws knoopje

Veratrum nigrum, Helleborus niger, Melampodium, Proetium, Polyrhyzon, Melanorhizon, (oprechte) swerte Nieswortel (Heylich kerst cruyt, swerte Helleborine) 1644 Vlaams: Niescruydt van Dioscorides (Swart) 1616 Latijn: Veratrum nigrum Dioscoridis 1554/1557: Ellebore noir, Helleborus niger, Luparia, Melampodium, Melanorhizon, Nieswortel (swerte), Nieswurtz (schwartz), Polyrhizon, Proetium, Veratrum nigrum

[391]   1    Die oprechte swerte Nieswortel heeft groote dicke gruene bladeren in seven oft acht deelen ghesneden ende verdeylt/ ende elck besonder Cruijdeboeck deel es lanck voor scerp aen die eene helft om die canten ghelijck een saghe ghekerft ende aen dander helft te stele waert effen ende niet ghekerft. Die bloemen wassen tusschen die bladeren op corte steelkens van den wortelen voortcomende/ ende sijn groot ghelijck eenen grooten silveren penninck/ schoon ende snewit van verwen in dmiddel veel teere corte draeykens hebbende daer geele droppelkens aenhanghen. Ende als dese bloemen langhe ghestaen hebben ende beghinnen te vergaene zoo worden zy peersachtich/ ende daer naer gruen/ naer die bloemen zoo comen daer vier oft vijve hauwkens voort/ by een wassende schier ghelijck aen die Akeleyen ende daer in leyt dat saet. Die wortelen sijn vele dicke swerte veeselinghen.

Helleborus viridis subsp. occidentalis - Wrangwortel

Pseudohelleborus niger, Veratrum adulterinum nigrum, Consiligo, Viercruyt (Kerstwortel, Wranckcruyt) 1644 Vlaams: Kropcruydt, Viercruydt [Niescruydt (Tweede Swart oft Bastaerdt-)] 1616 Latijn: Veratrum nigrum alterum 1554/1557: Christwurtz, Consiligo Plinii, Ellebore noir bastard, Herbe au feu, Pseudohelleborus niger, Vaencruyt, Veratrum adulterinum nigrum, Viercruyt, Wranckcruyt

2    Die bladeren van Viercruyt sijn den voorghescreven swerte Niescruyt bladeren wat ghelijck maer minder/ in veel andere smalle bladeren oock verdeylt die boven ende beneden rontsomme die kanten ghelijck een saghe ghekerft sijn. Die bloemen wassen niet uut die wortelen/ maer op die stelen van den bladeren/ ende sijn veel minder dan die bloemen van die swerte Nieswortele/ van verwen gruenachtich. Ende als die vergaen zoo comen daer oock vier oft vijve by een cleyne hauwkens voort/ daer ront swert saet in leyt. Die wortelen sijn vele swerte veeselinghen duer malcanderen verwert.

Eranthis hyemalis - Winterakoniet

Helleborus van Fuchsius = Wolfswortel of Luyscruyt zie Cruijdeboeck deel 3, hoofdstuk 75  1644 Vlaams: Wolfswortel (Kleyne Geele oft Winter-) 1616 Latijn: Aconitum lycoctonon minus 1554/1557: Aconitum, Aconitum lycoctonum, Herbe aux pouds, Leuszkraut, Luparia, Luyscruyt, Lycoctonum primum, Tueloup, Tueloup premier, Wolffwurtz, Wolfswortele

3    Dat Luyscruyt dat voor een gheslachte van swerte Helleborus van Fuchsio ghehouden wordt/ salmen hier naer onder die Wolfswortelen vinden daert een gheslacht af es.

4    Dat ander dat van Hieronymus Bock voor swerte Nieswortel ghestelt es ende in die Apoteken ghehouwen wordt/ es in dat tweede Cruijdeboeck deel van desen Cruydeboeck in dat xxxi.cap. bescreven/ daer wy ghetoont ende bewesen hebben dattet gheen Helleborus niger en es/ maer dat oprecht Buphthalmum/ daer om oock niet quaet van natueren/ als daer breeder verhaelt es.

Plaetse

1    Die swerte Nieswortel wast in Aetolien/ op den berch Helicon in Beotien ende op den berch Parnassus in Phocide/ ende wordt hier te lande in sommighe cruytliefhebbers hoven ghevonden.

2    Dat Viercruyt wast in sommighe bosschen als in Soenien bosch in Brabant ende wordt oock vele in die hoven gheplant.

Tijt

1    Swerte Niesworte bloeyet seer vroech ontrent kersmisse ende in Loumaent tot volnaer in die Meerte. In Sporckelle vergaen die oude bladeren ende in Meerte comen die ionghe ende nieuwe voort.

2    Viercruyt bloeyet oock dickwils vroech maer meest in Sporckelle/ dicwils tot in Aprill.

Naem

1    Swerte Nieswortel wordt gheheeten in Griecx Helleborus melas. In Latijn Veratrum nigrum en Helleborus niger/ van sommighen Melampodium, Proetium, Polyrhyzon, Melanorhizon. In Hoochduytsch Schwartz Nieswurtz. Hier te lande Swerte nieswortel ende Heylich kerst cruyt/ ende dit es dat oprecht Heylich kerst cruyt dat alzoo gheheeten wordt om dattet ontrent den heylighen Kerstdach in dmiddel van den winter bloeyet.

2    Dat ander wordt nu ter tijt gheheeten Pseudohelleborus niger, Veratrum adulterinum nigrum/ ende wordt van den gheleerden ghehouwen voor dat cruyt dat Plinius Consiligo nuempt/ dyen dit cruyt van crachten seer ghelijck es. In Hoochduytsch heetet Christwurtz dat es Kerstwortel. Hier te lande Viercruyt om datmen den beesten dat vier daer mede steeckt/ ende van sommighen Wranckcruyt/ als die hoochgeleerde Spierinck doctoor in sijnder tijt seer vermaert te Loven residerende ghescreven heeft.

• Cruijdeboeck deel 3 capitel 31 Bladzijde 392

Oirsake sijns naems

[392]   Dit cruyt heet Melampodium om dat een herder Melampus gheheeten in Arcadien die de rasende ende dulle dochteren van Proetus met desen cruyde gheholpen ende ghenesen heeft ende dit cruyt ierst in ghebruyck ende kennisse alzoo ghebrocht.

Natuere

1    Swerte Nieswortel es werm ende drooghe tot in den derden graedt.

2    Dat Viercruyt es der swerte Nieswortel seer ghelijck.

Cracht ende werckinghe

1
A   Swerte Nieswortel inghenomen maeckt sterckelijk camerganck ende iaeght daer duer af die coude taeye fluymen ende die heete geele cholerijcke vochticheden/ ende es mits dyen goet den ghenen die rasen ende buyten hueren verstande sijn/ oft die swaermoedich ende melancholieus sijn. Item den ghenen die fledercijn oft Sciatica hebben.

B   Tot den selven ghebreken ende sieckten machmen oock dese wortele met eenich vleeschsop oft pottagie sieden ende alzoo ghebruycken/ ende sal oock camerganck maken ende die overvloedighe vochticheden af iaghen.

C   Dese wortel van onder ghelijck een pessus ghesedt verweckt die natuerlijcke cranckheyt van den vrouwen/ ende treckt af die doode vruchten.

D   Die selve wortel in die fistulen ende loopende gaten drije daghen lanck ghesteken suyvert die selve ende neempt die harde canten af.

E   Die wortel van swert Niescruyt in die ooren twee oft drije daghen ghesteken es seer goet tot dat qualijck ende stijf hooren.

F   Alsmen oock den mont spoelt met azijn daer dese wortel in ghesoden es zoo vergaet die tantsweer.

G   Een plaester oock van dese wortel met gersten meel ende wijn ghemaeckt/ es seer goet op den buyck van den watersuchtighen gheleyt.

H   Die swerte Nieswortel met wieroock teer ende olie vermenght gheneest alle ruydicheyt/ scorftheyt/ plecken ende vlecken des lichaems als zy daer mede bestreken worden.

2
I   Die wortel van Viercruyt in wijn gheweyckt ende ghedroncken maeckt camerganck ghelijck swerte Nieswortele ende dient seer wel tot allen den ghebreken ende sieckten daer swerte Nieswortel toe goet es.

K   Tselve doet zy oock maer met meerder cracht ende ghewelt ghepoedert ende een vierenCruijdeboeck deel loots swaer met wijn inghenomen.

L   Item dese wortel met Ruyte ende Agrimonie oft Boelkens cruyt in water ghesoden/ gheneest die geelsucht ende iaeght af met den camerganck dat geel water.

M   Dese wortel in die ooren ghesteken van den ossen/ scapen/ ende andere vee/ es goet voor dat vee dat in die longhene ghebreckelijck es/ als Plinius ende Columella scrijven want het treckt alle quaetheyt van den longhene in die ooren.

N   Waer oock in tijde van sterften dese wortel in tlichaem ghesteken wordt daer coemt alle fenijn ende viericheyt dat in tlichaem es/ ende daer om als eenich vee met eenighe haestighe sieckte bevanghen wordt zoo steken die lantluyden dese wortele in eenighe plaetse daer zy minst hinderen ende quaet doen mach ende daer coemt terstont alle quaet ende viericheyt/ ende dat vee wordt daer duer behouwen.

Hindernisse

Al es die swerte Nieswortel niet soo gheweldich als die witte/ zy en kan nochtans niet sonder perijckel inghenomen wordden sonderlinge van den ghesonden/ want als Hippocrates seyt Carnes habentibus sanas Helleborus periculosus/ facit enim convulsionen, dat es, Den ghenen die ghesont van lichaeme sijn es die Nieswortel seer sorghelick/ want sy maeckt cramp ende spanninghe van den zenuwen. Ende daer om en salmen Nieswortel niemant ingheven/ dan in groote sieckten/ ende dat den ghenen die ionck ende sterck sijn/ ende niet alle tijden van den iaere maer alleen in die Lente/ ende tselve niet dan gecorrigeert ende ghebetert.

• Cruijdeboeck deel 3 capitel 31 Bladzijde 393

Beteringhe

[393]   Alsmen swerte Nieswortel met lanck peper/ Hysope/ saet van Daucus/ ende Anijs ingheeft zoo doet zy beeter werck met minder sorghe. Dijsghelijck oock alsmense in capoenen oft ander vleesch sop siedt ende dat sop drinckt.