[481] 1 Swerte Bilsen heeft dicke saechte stelen ende groote/ breede/ saechte/ weecke/ wollachtighe/ aschverwighe gruene ghecloven ende seer gesneden bladeren/ sonderlinge die aen dat onderste van den stelen ende by die wortel wassen/ want die aen die stelen groeyen sijn cleynder/ smalder ende scerper. Die bloemen sijn binnen bruyn peersch ghelijck cleyne scellekens ghefatsoeneert ende als zy afgheresen sijn zoo volghen daer ronde huyskens/ ghelijck pottekens met cleyne deckselkens toe ghedeckt/ die in hayrachtighe ronde vellekens wassen die van voren open sijn ende vijf oft ses scerpe stekende puntkens hebben. Ende dese pottekens staen deen boven den anderen lancx den steel ende daer in leyt dat saet dat bruynachtich es. Die wortel es lanck ende somtijts vinghers dick.
2 Geele Bilsen heeft breede witte saechte bladeren die niet ghekerft oft ghecloven en sijn/ den bladeren van groote Nascaye volnaer ghelijck maer grooter/ witter ende saechter. Die bloemen sijn bleeck geel ende ront/ ende als die vergaen zoo comen daer oock voort ronde huyskens volnaer ghelijck pottekens den swerten Bilsen pottekens niet seer onghelijck/ daer in dat saet groeyet den anderen Bilsen sade aensienlick. Ende dese potteken groeyen oock in een ront velleken/ maer dit velleken es saecht ende en steeckt niet. Die wortel es teer. Dit gheslacht van Bilsen naer dattet sijn saet ghelevert heeft sterft tseghen winter/ ende moet alle iaren van nieuws ghesaeyet worden.
[482] 3 Tderde gheslacht van Bilsen dat witte Bilsen ghenaempt wordt es den swerten Bilsen van fatsoene niet seer onghelijck maer die bladeren sijn saechter/ witter/ wollachtigher ende veel minder. Die bloemen sijn oock witter ende dijsghelijcx oock dat saet dat in pottekens wast ghelijck dat saet van den swerten/ maer die vellekens daer die pottekens in wassen sijn saecht ende steken niet. Die wortel van desen es oock niet seer groot. Ende dit Bilsen sterft oock tseghen winter ende moet alle iaren ghesaeyet worden.
Plaetse
1 Swerte Bilsen groeyet hier te lande seer ghemeyn by den weghen/ ende op sandachtighe ongheoeffende plaetsen.
2,3 Die andere twee worden in der cruytliefhebbers hoven ghesaeyet/ van den welcken dat wit van sijn eyghen natuere als Dioscorides seyt/ by die canten van der zee op mesachtighe plaetsen wast.
Tijt
Dese drije gheslachten van Bilsen bloeyen in Hoymaent ende in Oostmaent.
Naem
Bilsen wordt gheheeten in Griecx Hyoscyamos ende Apollinaris. In Latijn Hyoscyamus ende Faba suilla. Van sommighe oock Dioscyamon, id est, Iovis faba, Fabulonia/ van Apuleius Symphoniaca Calicularis, Remenia, Faba lupina, Mania, van den oude Romeynen ende Hetruscen Fabulum/ van den Arabeuschen meesters Altercum ende Altercangenum/ van Mattheus Sylvaticus Deus caballinus ende Cassilago/ van Jacobus Manlius Herba pinula/ van sommighe andere Canicularis ende Caniculata. In Hoochduytsch Bilsen ende Bilsen cruyt. In Franchois Hanebanne ou Endormie.
1 Dat ierste gheslacht wordt gheheeten naer sijn bruyne bloemen Hyoscyamus niger/ dat es Swerte Bilsen.
[483] 2 Tweede heet Hyoscyamus luteus/ dat es/ geelen Bilsen om dattet geele bloemen heeft.
3 Tderde met den witten bladeren ende bloemen wordt gheheeten Hyoscyamus albus/ dat es witte Bilsen.
Verkiesinghe
Die witte Bilsen es die bequaemste tot den ghebruyck van der medecynen. Die andere twee en sijn niet soo beqauem/ sonderlinghe dat swert Bilsen dat het alderscadelicxste es.
Natuere
Tsaet van witte Bilsen ende die bladeren sijn cout tot in den derden graedt. Die andere twee sijn noch couder tot schier in den vierden der menschelijcker natueren scadelick.
Cracht ende werckinghe
A Tsap dat uut den bladeren ende stelen van gruenen Bilsen ghedouwt ende gheperst es/ ende daer naer in die Sonne ghedroocht es seer goet tot alle collyrien vermenght die tot die heete sieckten ende ghebreken/ vloet ende vochticheyt van den ooghen/ ende tot die pijne ende weedom van der selver ende van den ooren ende van die moeder dienen.
B Tselve sap met meel van terwe oft van gersten mout es seer goet gheleyt op alle herde heete gheswillen ende apostumatien van den ooghen/ voeten ende andere leden des lichaems.
C Tsaet van Bilsen es goet tot den hoest/ vloet van subtilen catarren in die ooghen vallende oft op die borste sinckende/ alle groote pijne ende weedom/ vrouwelijcke overvloedighe vloet/ ende tot alle bloetganck een cleyn pennincxken swaer met Meede oft huenich water ghedroncken.
D Tselve saet versuet die pijne van tfledercijn/ het gheneest die gheswollen manlickheyt ende doet sincken die borsten
van den vrouwen/ die naer tbaren van den kinde seer gheswollen sijn/ alsment met wijn ghestooten daer op leyt/ ende mach met alle plaesteren vermenght worden die pijne ende weedom versueten.
E Die bladeren alleen met gersten mout meel/ oft met andere salven/ plaesteren oft medecijnen vermenght versueten oock alle pijne ende weedom.
F Alsmen die voeten badet in water daer Bilsen in ghesoden es oft dat selve water van onder met een clisterie ingheeft zoo doedet slapen. Tselve doet oock het saet met olie oft eenighe vochticheyt op tvoorhooft ghestreken/ ende dat cruyt ende die bloemen veel gheroken.
G Die wortel van Bilsen in azijn ghesoden ende in die mont ghehouden doet die pijne ende weedom van den tanden vergaen.
H In summa die bladeren/ stelen/ bloemen/ saet/ wortelen ende sap van Bilsen vercoelen alle verhittinghen/ doen slapen/ ende versueten alle pijnen ende weedommen/ maer die selve versuetenisse en es altijt niet goet oft bequaem/ want duer aldusdanighe versuetenisse die van seer couden cruyden als van Opium/ Bilsen/ Scheerlinck ende dyerghelijcke coemt/ en wordt die sieckte oft pijne niet wech ghenomen/ maer dat lichaem ende ledt daer die weedom in es wordt voosch ende half doot ghemaeckt/ alzoo dattet die sieckte ende pijnen niet ghevoelen en kan. Ende als dat lichaem ende ledt wederom tot hem selven coemt zoo es die pijne meerder dan zy te voren was ende die sieckte es quader om ghenesen mits dat sterck vercouwen van den selven cruyden/ dat die sieckten sonderlinghe die coude seer wederspannich maeckt. Ende daer om en salmen dusdanighe cruyden tot versuetenisse van eenighen pijnen niet ghebruycken dan in groote noot/ als die pijne seer groot ende onverdraghelijck schijnen.
Hindernisse
Die bladeren/ saet ende sap/ sonderlinghe van den swerten Bilsen die hier te lande seer ghemeyn es/ inghenomen alleen oft met wijn/ maeckt rasernie/ ydelheyt ende swaere droemen/ den dronckenscappe seer ghelijck/ die niet lichtelijcken en sceyden/ ende den mensche oock ter doot bringhen.
