Leesmaar.nl
Dodoens en andere bijzondere boeken

Sitemap
Index

Plantaardigheden.nl
Artikelen over planten

Leeswerk.nl
Plantenboeken opengelegd

Voorwerk Nederlandse, Duitse, Franse, apothekers-, Latijnse en Griekse namen

Deel 1

Deel 2

Deel 3

Deel 4

Deel 5 Cruyden, wortelen ende vruchten, diemen in die spijse ghebruyckt Planten Alfabetisch

Deel 6

Raphanus sativus - Radijs

Armoracia rusticana - Mierik (Mierikswortel)

Raphanus raphanistrum - Knopherik

• Cruijdeboeck deel 5 capitel 35 Bladzijde 637

Tgheslacht

[637]   Radijs es tweederleye/ Tam ende wildt/ van den welcken die Tamme oock tweederleye es/ een met rondachtighe wortelen ghelijck Steckrapen/ diemen in Brabant niet veel en vint/ ende een met seer langhe wortelen die hier seer ghemeyn sijn. Ende boven desen zoo esser oock noch een andere dat Water radijs ghenaemt wordt. Dat een manier van wilden Radijs es.

Tfatsoen

Noot: De namen van nr. 2 en 3 lopen door elkaar. Ook de houtsneden zijn verwisseld. In de vertaling van Clusius (1557) vinden we voor nr. 2 de namen Raphanus, Raphanus magnus, Raphanus montanus, Meerradijs met daarbij de houtsnede die in het Cruijdeboeck (1554) bij Rapahanus palustris is gegeven. De namen voor nr. 3 bij Clusius zijn: Raphanis agria, Radicula sylvestris, Radicula palustris, wilde Radijs, water Radijs.

 

Raphanus sativus - Radijs Foto Luc Regniers Foto Luc Regniers   Foto Luc Regniers

Raphanos, Raphanis, Raphanos hemeros, Raphanus sativus, Radicula, Radicula sativa, Radix (Raphanus minor), (tamme) Radijs (ghemeyne Radijs) 1644 Vlaams: Radijs (Grooten Tamme) 1616 Latijn: Raphanis sive Radicula sativa [676] 1554/1557: Radicula, Radicula sativa, Radijs, Raifort, Raifort cultivé, Raphanus, Rettich

1   Die tamme Radijs/ dat es die ghemeyne heeft groote/ breede/ rouwe bladeren/ over beyde sijden diep ghesneden/ den bladeren van Rapen niet seer ongelijck. Die stelen sijn ront/ ende daer op wassen vele licht peersche bloemkens/ elck in vier bladerkens verdeylt ende als die gheresen sijn/ zoo volghen daer ronde hauwkens/ ende daer in leyt dat saet dat bruyn ende ront es. Die wortel van den eenen es eenen voet oft ondernalve lanck van buyten ende van binnen wit/ scerpachtich van smaecke. Ende van den anderen dick ende cort gelijck een Steckrape/ die stercker ende scerper van smaecke es dan die langhe.

Armoracia rusticana - Mierik (Mierikswortel) (houtsnede hoort bij nr. 3)

Raphanos agrios, Raphanus sylvestris, Raphanus montanus, Radicula sylvestris, Armoracia, Raphanus (wilde Radijs, Meerradijs) 1644 Vlaams: Radijs (Meer-) 1616 Latijn: Raphanis magna [678] 1554/1557: Kern, Meerrettich, Radijs (Meer-), Raifort (grand), Raphanus, Raphanus magnus, Raphanus montanus

2   Die wilde Radijs heeft groote breede bladeren/ ende langhe dicke stelen/ daer aen op dopperste wassen cleyne witte bloemkens/ ende daer naer cleyne hauwkens/ daer tsaet in voortcoemt. Die wortel es dun ende lanck van smaecke/ seer scerp/ ende op die tonghe bijtende/ ende daer om wordt sy cleyn ghestooten/ als mostaert met die spijse/ nu ter tijt van sommighen gegheten.

• Cruijdeboeck deel 5 capitel 35 Bladzijde 638

Raphanus raphanistrum - Knopherik Zie alle foto's van Bioweb Plantengids

Raphanus palustris, water Radijs 1644 Vlaams: Radijs (Wilde) 1616 Latijn: Radicula silvestris [677] 1554/1557: Radicula palustris, Radicula sylvestris, Radijs (Water-), Radijs (wilder), Raifort d'eauë, Raifort sauvage, Rettich (wilder)

[638]   3   Dat derde gheslacht van Radijs dat Water radijs ghenaemt wordt/ heeft bladeren ghelijck dat Tam radijs/ maer mindere ende meer ghesneden. Sijn stelen wassen ontrent eenen voet oft meer hoogh/ ende daer aen wassen vele geele bloemkens/ ende daer naer cleyne hauwkens daer tsaet in leyt/ dat oock cleyn es. Die wortel es ontrent eenen vingher dick/ van smaecke eenen ionghen Radijs ghenoech ghelijck/ oft oock stercker.

Plaetse

1   Die tamme Radijsen wordden in die moeshoven ghesaeyet/ ende moeten alle iaren van nieuws ghesaeyet worden.

2   Die wilde Radijs wordt oock in die hoven gheplant/ ende daer hy eens gheplant es/ daer blijft hy langhe iaren wassende sonder vergaen.

3   Die water Radijs wast aen die grachten ende canten van den staenden ende loopende wateren.

Tijt

1   Die Tamme radijsen worden meest ghesaeyet in Braeckmaent ende Hoymaent/ ende die sijn bequaem in den winter om te eten/ ende bloeyen ierst in Aprill oft Meye/ want die in Meerte ghesaeyet worden bloeyen in tselve iaer in Meye oft Braeckmaent/ ende sijn mits dyen om ter tafelen ghedient te wordene onbequaem.

2,3   Dat wildt Radijs ende dijsghelijcx oock dat water Radijs bloeyen in Braeckmaent/ ende corts daer aen zoo leveren sy huer saet.

Naem

1   Dat ierste gheslacht van Radijs wordt gheheeten in Griecx Raphanos, Raphanis ende Raphanos hemeros. In Latijn Radicula, Radix ende Raphanus sativus. In die Apoteke Raphanus minor. In Hoochduytsch Rettich. Hier te lande Radijs. In Franchois Rave ou Refort.

2   Dat Wildt gheslacht heet in Griecx Raphanos agrios. In Latijn Armoracia ende Raphanus

• Cruijdeboeck deel 5 capitel 35 Bladzijde 639

[639]   sylvestris/ van sommighen Raphanus montanus. In Hoochduytsch Meerrettich und Kern. In Brabant meest Raphanus/ van sommighen oock Meerradijs. In Franchois Rafain ou Raifort saulvage.

3   Dat derde gheslacht es ghenaemt in Latijn Raphanus palustris. In Hoochduytsch Wasser rettich. In Neerduytsch Water radijs. In Franchois Raifort deaue.

Natuere

1   Tamme radijs es werm in den derden graedt/ ende drooghe tot in den tweeden/ sonderlinghe dat saet dat stercker es dan die wortelen oft cruyt.

2   Die Wilde radijs es in beyde crachtigher ende stercker dan die Tamme.

3   Die Water radijs es den Tammen van natueren seer ghelijck.

Cracht ende werckinghe

A   Die wortelen van den Tammen radijsen/ worden met andere spijsen nu ter tijt ghelijck oock hier voortijts ghegheten/ maer sijn meer een medecyne dan spijse als Galenus seyt/ want den lichaem en gheven sy gheen voetsel oft seer weynich/ aenghesien dat sy scerp ende bytende op die tonghe sijn.

B   Die ionghe steelkens als die Radijs beghint op te scieten/ moghen oock seyt die selve Galenus met olie ende azijn ghegheten worden/ als zy te voren ghesoden geweest sijn/ ende gheven meer voetsels dan die wortelen/ hoe wel dat sy oock seer luttel voetsels by brenghen.

C   Die wortelen van Radijs sijn smaeckelick in den mont seyt Dioscorides maer der maghen en sijn sy niet goet want sy maken winden ende opworpinghen.

D   Radijs wortelen voor den eten gegheten doen die spijse walghen/ ende naer den eten inghenomen doen sy die selve sincken.

E   Die wortelen van Radijs sijn voor den eten goet gegheten om te braken/ ende sonderlinghe die scorssen daer af/ die met syrope van azijn inghenomen sterckelick doen overgheven ende braken/ ende vele taye fluymen afiaghen/ ende mits dyen die sinnen ende dat verstant scerpen.

F   Dwater daer Radijs in ghesoden es ghedroncken doet water maken/ ende breeckt den steen/ ende doet den selven lossen ende rijsen.

G   Tselve water maeckt oock die taye fluymen die op die borste ligghen rijpen ende doet die selve lossen/ ende es mits dyen goet tseghen den verouderden hoest/ ende alle verladentheyt van der borsten ghedroncken.

H   Radijs es oock goet den watersuchtighen ghebruyckt/ ende den ghenen die in die lever ghebreck/ ende in die lendenen weedom oft verstoptheyt hebben. Item den ghenen die swaerslaperich sijn met azijn ende mostaert gegheten.

I   Die selve wortelen sijn oock goet den ghenen die van den Campernoelien sieck sijn/ oft Bilsen oft ander fenijn inghenomen hebben/ ende den ghenen die pijne ende weedom in den buyck/ ende dat colica hebben als Plistonicus ende Praxagoras segghen.

K   Die wortel van Radijs verweckt oock die natuerlijcke cranckheyt van den vrouwen/ ende als Plinius seyt doet veel melcks ende sochs crijghen.

L   Radijs wortelen met azijn cleyn ghestoten ghenesen die herdicheyt van der milten daer op gheleyt.

M   Die selve wortelen met huenich vermenght bedwinghen die voortsetende sweeringhen/ ende ghenesen die quade scorftheden ende uutvallingen des hayrs van den hoofde.

N   Radijs wortelen met meel van Dravick vermenght/ verdrijven alle blauw gheslaghen plecken/ litteken/ ende sproet ende vlecken van dat aensicht.

O   Tsaet van Radijs inghenomen doet sterckelijck overgheven/ ende doet die urine lossen/ ende alst met huenich ende azijn ghedroncken wordt/ zoo doodet ende iaecht die wormen af.

P   Tselve saet met azijn inghenomen maeckt die milte cleyn ende doet die herdicheyt van der selver vergaen.

• Cruijdeboeck deel 5 capitel 35 Bladzijde 640

[640]   Q   Tsaet van Radijs met syrope van azijn ghesoden es goet tseghen die squinantie als men dickwils daer mede gorgelt.

2
R   Die wilde Radijs es van crachten ende werckingh