Beginpagina van Plantaardigheden.nl
 

Leesmaar.nl
Dodoens en andere bijzondere boeken

Sitemap
Index

Plantaardigheden.nl
Artikelen over planten

Leeswerk.nl
Plantenboeken opengelegd

1644 Cruydt-Boeck
A | B | C | D | E | F | G| H | IJK | L | M | N | O | P | QR | S | T | U | V | WXYZ
Voorwerk
Deel 1 Boek
1 Van de gheslachten ende de krachten der Ghewassen
2 in 't Latijn met A. B. C. D. ende E. beghinnend Planten Alfabetisch
3 in 't Latijn met F. G. H. I. K. ende L. beghinnend Planten Alfabetisch
4 in 't Latijn met M. N. O. P. ende Q. beghinnend Planten Alfabetisch
5 in 't Latijn met R. S. T.  ende V. beghinnend Planten Alfabetisch

Deel 2 Boek 6 | 7 | 8 | 9 | 10

Deel 3 Boek 11 | 12 | 13 | 14 | 15

Deel 4 Boek 16 | 17 | 18 | 19 | 20

Deel 5 Boek 21 | 22 | 23 | 24 | 25

Deel 6 Boek 26 | 27 | 28 | 29 | 30

Indiaensche oft Uytlandtsche Boomen, Heesteren ende Cruyden

Nawerk Neder-Duytsche Naemen der Cruyden

   
Middelnederlandse termen
Woordenboek Nederlandsche Taal
Plantago PlantIndex
Letter: druk op CTRL, draai ook aan muiswiel
Bijgewerkt 28-04-2023

«   Cruydt-Boeck 1644 Deel 1 boek 1 capitel 7, bladzijde 12-14  Zie volgende pagina »

Van de Derde krachten

HET VII. CAPITEL

De Derde krachten en spruyten niet alleen uyt d'Eerste; maer veel verder voortgaende / worden oock ghemaeckt van de ghene die onder de Tweede gerekent plegen te zijn; soo dat sy uyt de mengelinge van die twee schijnen te vervolghen : Ghelijck de Vleeschmakende (van de welcke wy hier nae sullen spreken) verdrooghen sonder eenige bijtende kracht / ende boven dien trecken oock t'samen : in de welcke het drooghen / d'Eerste kracht; en het t'samen trecken / de Tweede toegheschreven wordt. Voorts / onder de Derde krachten worden gherekent alle die dingen de welcke rijpen / dat is / rijp-maken oft matureren, etter-maken / vleesch doen wassen / heelen oft t'samen hechten / roven maken / oft de wonden toesluyten / weeren oft beenachticheydt doen groeyen / doen pissen / de maendt-stonden verwecken / de nae-gheboorten ende vruchten uyt-iaghen / den hoest stillen / melck doen komen / saet doen krijghen oft vergaen.

Etter-makende

Etter-verweckende / Pus mouentia, Diapyïtica 'Diapuïtika' oft Ecpyïtica 'Ekpuïtika' ghenoemt / veranderen oft brenghen tot etter alle vochticheydt / de welcke in de gheswillen is / ende oock het gheplettert oft bedorven vleesch. Dese dinghen zijn matelijck heet; ende komen aldernaest by den aerdt van de sachtmakende dinghen / ghelijck voren vermaent is : maer nochtans hier in verschillen sy van de sachtmakende / dat de etter-makende dinghen met eenen oock eene t'samen-plackende / ende de sweet-gaetkens verstoppende kracht hebben / ende oock de menighte der hitte vermeerderen; maer 't ghewelt / oft de qualiteyt niet en verstercken. Men noemt dese dingen oock Maturantia, in 't Griecks Peptica 'Peptika', dat is Rijp-makende / oft (om eyghentlijcker te segghen) Verdouwende / Cokende oft Verterende.

Vleesch-makende

In 't Griecks noemtmen Sarcotica 'Sarkootika' alle de dinghen / die in de holle oft diepe zeeren oft sweeren vleesch doen groeyen / ende d'ijdele holligheden vervullen. Sy zijn droogh in 't eerste verschil / ende vagen matelijck af / sonder eenighe bijtachtigheydt / ende sonder t'samen te trecken; als is Ghersten-meel / ende Wieroock.

Heelende

T'samen-hechtende / Conglutinantia in 't Latijn / Colletica 'Kollètika' in 't Griecks / worden genoemt alle dinghen die heelen / ende de deelen des lichaems / die in de wonden van een gescheyden waeren / wederom by een halen. Dese drooghen by nae in den tweeden graedt / ende zijn tusschen de Vleesch-makende ende de Lijck-teecken-makende. Sy en vaghen niet af / maer trecken t'samen / ende beletten datter gheene vochtigheydt en kome by oft in de lippen of kanten der wonden / waer in sy meest ghebruyckt worden. Voorts dese en worden niet alleen gebruyckt om in de bloedighe wonden te hechten / maer oock om loopende gaten / holligheden / en veroude zeeren ende sweeren te heelen. Men noemt dese oock Symphytica 'Sumfutika' oft Traumatica 'Traumatika', ende somtijds oock Enaema 'Enaima', om dat sy op versche ende noch bloedende wonden gedaen pleghen te worden.

Lijckteeckens-makende

De wonden sluytende / oft lijckteekens-makende dinghen drooghen seer ende trecken t'samen / sonder nochtans eenighe bijtachtigheydt : verswilghen oft nemen op alle vochtigheydt van 't vleesch / ende trecken 't vleesch aen een / ende overdecken dat met een kleyn weerken oft vliesken / 't welck de huydt heel ghelijck in 't aenschouwen is : daerom is 't oock van noode dat dese dinghen meer drooghmakende zijn dan die 't vleesch maken oft te samen hechten; ghemerckt dat sy 't vleesch t'samen trecken / aen een brenghen / sluyten / ende als een weere verherden moeten; anders en souden sy gheen lijckteecken konnen ghemaecken / oft de wonden te rechte toesluyten. Dese worden in 't Latijn Cicatricem inducentia, in 't Griecks Epulotica 'Epoulootika' gheheeten.

Voorts isser noch een ander gheslacht van de sluytende dingen / 't welck het overvloedigh ende uytwassende vleesch wegh neemt / dat oock meest van sijnen eygen aert bijtachtigh ende scharp bevonden wordt. Dit noemt Galenus eyghentlijck Cathaereticum 'Kathairetikon', als ofmen in 't Latijn Detractorium, in 't Duytsch Aftreckende seyde. Men ghebruyckt dit gheslacht / om een lickteecken op eenigh zeer oft sweerage / 't welck seer uyt wast / te doen groeyen. Van sommighe wort hier by gevoeght noch een ander oft derde gheslachte vande sluytende dinghen; te weten 't ghene dat sonder t'samentreckinghe verdrooght.

Weeren-makende

De dinghen die weeren oft wiren doen groeyen / Callum gignentia nae den Latijne / Porotica 'Poorootika' nae den Grieckse ghenoemt / zijn bequaem om de ghebroken beenders aen een te hechten ende te vereenighen. Dese vereeninge gheschiet door het toedoen oft middel van eene weere. Dan datmen eene Weere noemt / in 't Latijn Callus, en is noch been noch vleesch / maer is tusschen die beyde weiffelende van aert; als wesende een hardt / droogh / wit lichaem / het welck de beenders by een haelt ende voeght. Want door dien dat de deelen van de ghebroken beenders door haer al te groote droogheyt aen malkanderen niet heel gehecht en konnen worden / soo heeft de Natuere (dat is den aerdt van alle de wereldtlijcke dinghen) de kanten van de breuke rondt om met een weere beset / ende als met eenen bandt vast ghemaeckt ende ghebonden.

Om dese weere te doen groeyen / heeftmen eene bequaeme maniere van leven ende mate in 't eten van doen / ende van buyten sulcke medicamenten oft droghen / de welcke clevende oft besettende zijn / ende matelijck warm.

Water-lossende

Diuretica 'Diourètika' worden ghenoemt alle die water doen lossen / oft tot pissen verwecken. Dan dese en zijn niet eenderhande : Want sommighe zijn bij gevalle sulcks / sommighe eyghentlijck : ten derden zijnder sommighe tussen die twee / dat is / sy doen door haeren eyghen aerdt / ende oock by ghevalle / water lossen.

1. Die by gevalle (dat is per accidens in 't Latijn) water doen maken / zijn vochtigh / nat oft bloeyende / ende van fijne ende dunne ghestaltenisse / ende haest door dringende : ende daerom / door dien sy lichtelijck de ganghen oft weghen van de pisse dalen ende door komen / worden sy

 

Diuretica, dat is Pis lossende genoemt; als zijn de seer reyne en lichte wateren; witten / en lichten oft kleynen wijn / dun Gersten-water / ende dierghelijcke andere / de welcke de menighte oft den plas der pisse wel vermeerderen / maer noch en openen de door-ganghen niet / noch en maken de grove dingen niet dun ende fijn / gelijck als d'eygentlijck waterlossende dingen gemeynlijck van haeren ingeboren aerdt plegen te doen; maer nochtans konnen dese dingen lichtelijck uytdrijven oft aflossen al 't ghene dat in de pisse blijft steken door sijne dickheyt / of 't gene door de weynigheydt oft ghebrek van pisse niet wel neder-daelen en moghte.

2. Daer nae volghen de dinghen / de welcke soo wel eyghentlijck als by ghevalle water lossen. Dese hebben eene middelmatige kracht om te suyveren ende dun te maken; ende door dien sy de weghen open ende los maken / gheven sy de pisse eenen vrijen doorgangh om neder te komen. Dan sommighe van dese zijn oock wel koudt van aerdt / maer fijn ende dun van deelen; ghelijck het sap van Alkekengi oft Kriecken van over zee / de saden van Meloenen / Pompoenen ende andere Konkommerachtighe vruchten / de wortelen van Gras : de welcke de pisse sachtelijck locken / ende oock dickmaels 't ghene in de weghen steckt uyt-drijven moghen : waerom dat sy oock eyghentlijck Waterlossende heeten moghten; hoe wel sy nochtans 't selve oock somwijlen by ghevalle doen. Want als eenighe te groote oft onmatighe hitte d'aderen bevanght / ende de weyachtige vochtigheyt verdwijnen doet / oft elders leydt; dan konnen dese ende diergelijcke koude dingen / door dien dat sy d'overvloedighe hitte maten ende bedwinghen / soo veel te wege brenghen / dat de humeuren oft vochtigheden des lichaems gemackelijcker van de nieren getrocken worden / ende soo veel lichtelijcker ende in korter tijt de blase neder dalen moghen.

3. Dan die eyghentlijck doen pissen oft water lossen / konnen de gangen suyveren / de weghen openen / de grove vochtigheden ende 't bloet selve dun maken ende verbreyden / ende boven dien 't ghene dat dun gemaeckt is / van de dickere ende grovere deelen af-scheyden oft af-sonderen; het welck daer nae lichtelijck van de nieren ghetrocken ende door de door-ganghen der pisse af-ghesonden wordt. De dinghen van dit gheslacht zijn seer gheweldigh heet ende droogh / te weten in den derden graed; scherp ende seer fijn van stoffe : als zijn de saden van Eppe / Petercelie / Venckel / Voghel-nest / Petercelie van Macedonien / Sefeli ende Steen-breke; ende niet alleen de saden / maer oock de wortelen ende andere dusdanighe dinghen / door de welcke de vochtigheden ende 't bloet niet alleen dun gemaeckt is / maer oock vloeydt oft vergoten wordt; het welckmen eygentlijck in 't Griecks Cheitai 'Cheitai' seyt : ende alsdan sietmen dat het bloedt in 't lichaem ghescheyden wordt / min noch meer dan door het rintsel alle de dunnigheyt ende weyachtigheyt van 't melck af-ghesonden wordt / daer het grof ende het dick by een ghewrongen / ende seer vast geronnen oft volkomelijck vereenight blijft. Den aerdt van dese dinghen is verhittende / verdrooghende / ende verscheydende / in 't Griecks Diacritice 'Diakritikè'; en oock by een dringende oft versamelende / in 't Griecks Synactice 'Sunaktikè'.

Steen-brekende

De selve houdtmen oock voor Steen-brekende dingen / Lithontriptica in 't Latijn / nae het Griecks 'Lithoontriptika' ghenoemt / dat is / die kracht hebben om de steenachtighe dinghen in 't lichaem te breken ende te morselen. Nochtans men vindt gheene dingen die waerachtighlijck steen-brekende zijn; dan alleen die de sandekens oft graveelkens / de welcke door eenighe taeye ende lijmachtighe vochtigheden aen een als met lijm gepapt ende gevoeght zijn / ontsluyten / scheyden ende uytdrijven konnen. Want eenen herden steen en kan door geene droghen oft genees-middelen (dat is medicamenten) ghebroken worden / te wijle die in de nieren steeckt; noch min oock die in de blase sijne plaetse ghenomen heeft : hoe wel datter vele dingen gewesen ende gepresen worden / als oft sy iet dierghelijcks souden konnen te weghe brenghen : de welcke indien sy scherp zijn / ende van de gene die eygentlijck waterlossende geheeten worden / en breken alleen den steen niet / maer helpen daer en tegen om dien te doen groeyen : aengesien dat sy door haer eygen kracht alle 't gene dat dun is af-scheydende / de grovigheden by een dringhen / ende door hare uytnemende hitte backen ende in steen verkeeren. Maer is 't sake dat sy alleen van de ghetemperde / oft koude / oft oock middelmatighlijcke waterlossende dingen zijn / dese en konnen den steen niet breken; ghemerckt dat 't gene dat uyt aerdachtige stoffe met taey ende klevende oft lijmachtighe vochtigheyt gemengelt zijnde / door gheweldige hitte verherdt ende eenen steen ghelijck is / noch door hitte / noch door koude ontdaen oft ontloken en kan worden; maer wordt alleen door vrijven ghebroken oft kleyn gemorselt. Want de harde dingen worden van malkanderen / ende van andere oneffen ende rouwe saken ghesleten ende ghebroken. Maer daer en is niet / dat in 't lichaem van binnen genomen zijnde / door sijn rouwigheyt den steen slijpen oft slijten kan / ende in kleyne stucksken vrijven oft morselen. Want hoe wel dat den Spongie-steen ende dierghelijcke andere rouwe dinghen tot desen eynde van sommighe ghebruyckt worden; nochtans en konnen die gheensins de nieren oft blase / in de welcke niet anders ghekomen en kan dan 't ghene dat nat ende vloeyende is. Daerom en hoeftmen gheene dinghen voor eyghentlijck ende oprecht steenbrekende te houden / dan alleen die d'aen-malkanderen-hanghende ende vast houdende sandekens ontdoen / van een scheyden / ende daer nae uyt-drijven konnen : soodanighe zijn wel sommighe waterlossende dingen / warm / droogh / ende dun van deelen / ende boven dien oock scherp / maer niet soo gheweldighlijck; ende oock die eenige bitterheydt hebben : als is Virga aurea oft Gulden roede / de welcke de rouwe en taeye vochtigheden / de pis-gaten verstoppende / suyvert / ende d'aen-een-klevende sandekens scheydt ende ontdoet.

Maendt-stonden verweckende

De dingen die de vrouwen haer maendt-stonden doen komen (in 't Griecks Emmenon agoga 'Emmènoon agoga') moeten heet ende dun van deelen zijn / op dat sy de rouwigheden verdouwen / de grove ende taeye vochtigheden fijn ende dun maken oft door-snijden mogen / ende de doorganghen suyveren ende van verstoppinghe verlossen; soodanighe zijn alle eyghentlijck waterlossende dinghen; de welcke oock de suyvermakinge der vrouwen / die alle maenden geschiet / helpen vervoorderen. Indien de selve oock sterck oft swaer van reucke / oft bitter van smake zijn / soo veel sullen sy beter ende te krachtigher wesen. Want de stinckende dinghen douwen de moeder nederwaerts; ghelijck de welrieckende de selve nae boven trecken : dan die opwaerts trecken / dienen om de maendt-stonden te verachteren oft te verspaden; maer die nederwaerts douwen / verwecken de stonden : als is Wijnruyte / Matre / Galbanum, Beversijn oft Castorium, ende andere dierghelijcke. De bittere dinghen verwecken de maendt-stonden oock gheweldighlijcker dan andere / door dien dat sy meer suyveren; wel verstaende / indien sy niet alleen bitter zijn / maer oock scherpigheydt ende fijnheydt van stoffe daer by hebben; als Savel-boom / alle de geslachten van Osterlucie / Myrrhe / ende soodanighe dingen : want sulcke maken dat grof is / dun / ende verspreyden dat herwaerts en derwaerts / ende boven dien suyveren de wegen ende openinghen der aderen gheweldighlijck seer. Daer zijn noch wel andere stonden-verweckende dinghen / maer alleen by ghevalle : als zijn alle de ghene die het lichaem door eenighe langhe sieckte oft andere oorsake slap ende onsterck gheworden zijnde / vermaken ende verstercken; oft alle de ghene die 't selve door te groote hitte verdrooght zijnde / verkoelen ende vochter maken. Want soo wanneer door gebreck oft weynigheydt van bloedt / de maendt-stonden achterblijven / dan moet het lichaem ghevoedt / ende de menighte van 't bloedt met seer goeden kost ende voedsel vermeerdert worden : maer als de verbrandende ende verdroogende hitte het bloedt vermindert / dan moetmen die hitte ende drooghte met koude ende vochte dinghen maten ende bedwinghen; ende het bloedt tot eene rechte matigheydt brenghen / op dat het dunder werde ende bequaemer om te vloeyen.

De nae-gheboorten afdrijvende

De dinghen die de Secundinen (in 't Griecks Choria 'Choria' ende 'Duitera', in 't Latijn Secundae, in onse tael Nae-gheboorte genoemt) nae de baeringhe overblijvende / ende oock de doode vruchten uytdrijven / zijn van eenen aerd met de gene die de maendt-stonden verwecken; sonderlinge die ander de selve stercker ende krachtigher zijn; te weeen [= weten] de heete / dunne van deelen / stinckende / ende bittere met scherpheyt; sonderlinghe als sy in groote menighte ende dickwilder inghegheven worden.

Hoest-stillende

Galenus rekent by de maendt-stonden verweckende ende de waterlossende dinghen oock alle die den hoest stillen ende doen vergaen / Bechica 'Bèchika' in 't Griecks ghenoemt. Dan dese zijn / nae 't segghen van den selven Galenus / tweederhande : d'eene stillen oft ver

 

soeten den hoest / de andere verwecken dien. Want al wat kracht heeft om de grove ende dicke vochtigheden oft humeuren uyt de borste te lossen / verweckt ghelijckelijck oock den hoest : daerenteghen / al 't ghene dat de dunne vochtigheden dicker en grover maeckt / versoet ende stilt den hoest : ghemerckt dat 't ghene ghelosset oft uyt-ghespoghen wordt / met hoest ende ghewelt van d'uyt-ghedronghen locht wegh ghedreven moet zijn. Voordts alle heete dingen / die oock dun van deelen zijn / ende oock eenen dun-makenden aerdt hebben / dienen tot de suyveringhe der grover overvloedigheden des borsts : te weten / Ysop / Scabieuse / Malrove / de wortelen van Ireos ende Alant. Nochtans zijnder noch sommige andere die de borst matelijck suyveren / niet seer heet / ende oock niet seer drooghe wesende; maer wat vocht-makende / oft ten minsten al 't ghene dat rouwer gheworden is versachtende oft versoetende; als is Soet-hout / Rosijnen / drooghe Vijghen / ende dierghelijcke soeticheden / de welcke somwijlen beter zijn dan de verdrooghende dingen : aengesien dat d'overvloedigheden veel ghemackelijcker uyt de borst met vochte dan met drooghe dingen geleydt ende ghelost konnen worden. Voordts zijn tot de borst ende de longeren heel bequaem alle de dinghen die onder het middel-gheslacht van de water-lossende dinghen gherekent zijn : de welcke indien sy koudt zijn / soo maken sy de dunne vochtigheden dicker / ende doen alsoo den hoest op-houden : als zijn alle Konkommerachtighe saden / de kernen van Pijn-appelen Pinghels ghenoemt / ende dierghelijcke. Dan boven alle andere konnen de dunne vochtigheden dick maken / ende den hoest stillen / alle de dinghen die eene verdoovende oft 't ghevoelen benemende kracht hebben : als zijn de Koppen oft bollen daer het Eul-saet in is / anders Eul-bollen ghenoemt; uyt de welcke Galenus (in 't sevenste boeck van de Medicijnen oft ghenees-midelen nae de plaetsen) vele menghelinghen oft compositien / dienende om den hoest te stillen / leert maken.

Melck ende saet makende

De krachten om melck ende oock saet te maken / zijn eensdeels in de voedtselen / eensdeels inde medicamenten oft ghenees-middelen / soo Galenus betuyght. Want het voordts-komen van 't melck wordt verweckt door vermeerderinghe van eten / ende ghebruyck van goeden kost; den welcken Euchymos 'Uichumos' in 't Griecks (dat is goet van sap) ghenoemt wordt; ende die moet oock een weynigh heeter ende droogher wesen / indien het lichaem waterachtigher ende kouder van bloedt is : maer daer-en-tegen moet hy wat vochter / ende niet soo heet zijn / indien het bloet vol hitte ende galle steeckt. Voorts de middelen die 't melck verwecken / zijn oock van dunne ende fijne deelen / ende daer toe oock heet / ende seer nae komende by die dingen de welcke eygentlijck water lossen / nochtans heel sacht ende onschadelijck van krachten : als zijn de saden van Anijs / ende van Dille; ende niet alleen het saet / maer oock het sap van Venckel. 'T gene dat al te geweldigh ende te krachtigh is / ende de maent-stonden verweckt / dat belet ende verachtert oock het voortkomen van 't melck. Want de vrouwen die haeren gewoonlijcken bloedt alle maenden hebben / die en hebben in haere borsten gheen melck / oft ten minsten seer weynigh.

Saet-verweckende

Maer 't saet wordt verweckt / niet alleen door spijse van seer goedt voedsel / maer oock door al 't ghene dat de menighte van bloet vermeerdert; voordts van alle heete / niet seer drooghe / maer windige dingen; als zijn Clijsters oft Bulbi, het meeste deel van de Pluck-vruchten oft Legumina, Standel-cruyden ende Rakette.

Ende hier mede hebben wy ghenoegh gheseydt van al 't ghene dat onder dit gheslacht van de Derde krachten gherekent moet zijn.

 

^Naar het begin van deze pagina