de schade oft hinder / die de verghiftighe dieren pleghen te doen / af-keeren; ende niet alleen de verghiften / maer oock de tooverijen ende belesinghen krachteloos maken. Seer vele van dese vindtmen by verscheyden beschrijvers. Het Emmer oft Amber wordt de kleyne kinderen voor een beschudtsel van vergift aen den hals ghehanghen : 't Korael keert alle haet ende nijdt van 't huys / daer het in is : een drooge Squille / oft Zee-aiuyn / aen 't voorste oft den ingangh van 't huys / oft aen den gevel oft bovensten dorpel gehangen / belet alle quaedt-doenders ende tooveraers / iemanden van 't selve huys te beschadighen; 't welck Plinius / met noch veel meer andere dierghelijcke dingen / vertelt. Galenus in het tweede van de Genees-dingen nae de plaetsen / verhaelt meest al 't gene dat op het hooft krans-gewijs oft als een hoetken geleyt zijnde / de pijne versoet.
Beschuttende
Dese worden oock Amuleta genoemt / van 't Latijnsch woordt amoliri, het welck af-keeren beteeckent; om dat sy alle verghift ende quaedt af-keeren ende beschutten. Sy heeten oock somtijdts Alexiteria 'Alexitèria' in 't Griecks.
De dingen / de welcke tegen 't vergift ende doodelijcke drancken gebruyckt worden / niet van buyten op-leggende oft bestrijckende / maer van binnen innemende; de selve heeten Alexipharmaca 'Alexifarmaka'; hoe wel sy oock Alexiteria van sommige genoemt worden. Dan Hippocrates noemt Alexiteria alleen die baten oft remedien die teghen de beten der wilde dieren ghebesight worden.
Beroerende oft af-iaghende
Met de vergiften oft fenijnen hebben seer groote ghemeynschap alle de dinghen die eyghentlijck Cathartica genoemt worden / dat is de dinghen die om 't lichaem te reynighen oft te purgeren dienen : Want als de selve in te groote menighte ghebruyckt worden / dan en schaden sy niet alleenlijck gheweldighlijcken seer; maer benemen den mensche lichtelijck het leven. Dan sy worden Cathartica ghenoemt in twee manieren.
1. Ghemeynlijck oft meest worden voor af-iaghende oft purgerende dinghen verstaen alle dinghen / de welcke de overvloedigheden des lichaems lossen ende uytdrijven / in hoedaniger voegen dat het oock zij; als zij de Pis-lossende / de Fluymen oft Spouwsel lossende / de Maendt-stonden verweckende / ende voordts alle de grove vochtigheden dun-makende / de door-gangen van verstoppinge verlossende / ende de wegen openende dingen; van de welcke wy genoeghsaem ghesproken hebben / doen wy van de Derde krachten in 't voorgaende Capitel handelden.
2. Min ghemeynlijck / maer eyghentlijcker / noemtmen Cathartica 'Kathartika', alle dinghen die den buyck van onder / ende de maghe van boven door het braken reynigen; de welcke eyghentlijck suyverende oft purgerende / niet voor kracht oft maght van eenighe qualiteyten die in haer zijn / maer door eyghenschap ende ghelijckenisse van haer-lieder gheheele stof oft substantie / de vochtigheydt die met haer meest over een komt ende ghelijck is / nae hun trecken ende daer naer uyt-leyden oft lossen.
Eendrachtighe oft Tweedrachtighe
Nae de suyver-makende dingen volgen de ghene die onder malkanderen oft aldermeest over-een-komen / oft gheweldighlijck seer verschillen. Want de Tweedracht oft Eendracht / de welcke in vele dinghen ghevonden wordt / en komt nerghens van / dan alleen uyt de ghestaltenisse oft wesen des stofs daer die af gemaeckt zijn. De Tweedracht oft Tegenheyt heet in 't Griecks Antipathia 'Antipatheia', de Eendracht Sympathia 'Sumpatheia'. Plinius noemtse Haet ende Vriendtschap. Dese twee saken en worden niet alleen in de dieren ende dinghen die ghevoelen hebben / maer oock in de ongevoelighe / ghelijckerwijs zijn de Ghewassen ende meer andere / bemerckt. Waer af ick vele betooninghen soude konnen doen uyt verscheyde schrijvers / maer het soude moeyelijck wesen de selve hier al te verhalen : Daerom sal het ghenoegh wesen alleen sommighe voort te brengen / de welcke ghenoeghsaem voldoen sullen om te betuyghen hoe groote vriendtschap ende haet dickwils tusschen de Ghewassen is / sonder datmen daer af de rechte oorsake oft reden kan bewijsen oft gheraden door menschelijck vernuft.
Daer is eenen doodelijcken haet ende tegenheyt tusschen den Wijngaert ende de Koole : want indien het ghebeurt datter een Koole ontrent den Wijngaert gheset oft ghesaeydt wordt / den ranck oft stock van den Wijngaert / als die komt te spruyten ende te groeyen / indien die nae by de Koole is / en sal niet meer recht op-wassen ende schieten / maer sal achterwaerts wijcken ende keeren. Insghelijcks oock geschiet met de Koole : want indien / soo wanneer men die sieden oft koken wilt / daer wijn by oft over giet / de Koole en sal niet meer door sieden morwe worden; maer sal daer-en-boven oock hare verwe verliesen ende bleecker worden. Ende oock hoe wel iemandt veel Wijns drinckt / nochtans en sal hy niet droncken worden / oft bevangen konnen wesen / indien hy te voren van eene rouwe Koole ghegheten heeft eer hy hem tot drincken begheeft.
Daer-en-tegen onderhoudt den Wijngaert / soo het schijnt / met den Olmboom sulcken vrientschap ende gemeynschap / dat hy door 't omhelsen van dien leeft ende lustigher voortspruydt / ende hooger op wast dan hy anders soude.
De Eycke ende den Olijf-boom drijven onder malkanderen sulcken hertneckigen haet / ende soo grooten vijandtschap; dat soo wanneer den eenen geplant oft geset wordt in den put oft kuyle daer den anderen te voren in ghestaen heeft / gheen van beyde daer in aerden kan / maer haest vergaet ende sterft / als in vijanden landt wesende : inder voeghen dat een Eycke niet leven en kan daer eenen Olijf-boom ghestaen heeft; ende oock daer-en-tegen eenen Olijf-boom sterft / als hy op de plaetse daer de Eycke te voren stondt gheset wordt.
Het Varen-kruydt en sal niet wederom uytbotten oft herwassen / soo wanneer het met een Riet ghesneden is geweest; insghelijcks oock als het landt omgheploeght wordt met eenen ploegh die aen sijnen kouter een Riet stekende heeft / dan en sal dat Varen-kruyt dat daer mede geraeckt is gheweest / gheenen wasdom meer hernemen / maer sal gheheel vergaen. Inder selver voeghen sal het Riet vergaen / wanneer dat omgheploeght wort met eenen ploegh-kouter / den welcken met eenen Varen-steck besteken is. Daer-en-tegen isser soo grooten vriendtschap ende eenigheydt tusschen 't selve Riet ende d'Asperges; dat d'Asperges nerghens beter voordt en komen dan in plaetsen daer een groote menighte van Riet wast.
Dese vriendtschap machmen oock bemercken tusschen den Myrtus ende den Olijf-boom / ende tusschen den Vijghboom ende den selven Olijf-boom.
Een lidt oft deel des lichaems nut oft schadelijck
Onder de Vierde krachten (als met de voornoemde vriendtschap oft haet onderhoudende dinghen eenighe ghemeynschap oft ghelijckenisse hebbende) worden oock gherekent alle dinghen die eenigh lidt oft deel des lichaems alleen schadelijck oft nuttelijck zijn. Want dese dinghen zijn het een deel des lichaems meer toe-ghedaen / oft hinderlijcker dan het andere / door eenige besondere ende merckelijck verschil-makende eygenschap / ende oock verscheydentheyt oft ghemeynschap / de welcke van de ghestaltenisse van het stof daer sy af ghemaeckt zijn / voordts is ghekomen. Het welcke Galenus in sijnen eersten boeck van de Genees-middelen nae de gheslachten / klaerlijck betoont met de Spaensche Vlieghen ende den Zee-Haes. Want de Spaensche Vlieghen / anders Cantharides ghenoemt / soo wanneer sy in 't lichaem inghenomen zijn / laten alle de andere deelen daer sy door ende voor by gaen / heel onbeschadight ende vry / dan alleen zijn sy de Blase hinderlijck / ende halen die op / iae quetsen die seer. Den Zee-Haes is de Longher alleen meest schadelijck / hoe wel hy andere sachte ende onstercke deelen voor by gaet eer hy tot de Longher komen kan. Alsoo zijn oock de Betonie / Stechas-cruydt / Marjeleyne / ende sommighe andere / het Hoofdt nut ende aenghenaem. Houf-bladers / Scabieuse ende Ysop / zijn de Borst ende de Longher gheheel nut. Agrimonie ende Lever-cruydt zijn goedt voor de Lever : Steen-varen is de Milte toe-ghedaen : Soet-Houdt en Gulden-Roede is de Nieren goedt : Poleye en Bijvoet zijn de Moeder aenghenaem en bequaem : ende soo oock veel meer andere dinghen zijn het een d'eene / ende het ander d'ander deel nut en oorboorlijck om te ghebruycken.
Maer dit is ghenoegh van de Krachten. Dus sal het wel noodigh zijn te betoonen / hoe ende in welcker voegen tot de kennisse van dien te komen is. |